از قرآن كريم و روايات اهل بيت(سلاماللهعلیهم): استفاده مىشود كه جهنّم
جايگاه افراد اهل عناد و لجاجت است و كسانى كه عناد و لجاج و تقصيرى نداشته باشند
- گرچه حتّى كافر يا مشرك باشند - به عذاب جهنّم دچار نخواهند شد. عقل نيز بر اين
مطلب حكم مىكند، بلكه مىتوان گفت اين مطلب از ضروريّات عقلى و شرعى است، زيرا
پروردگار رحمان انسان بى تقصير را عذاب نمىكند. توضيح بيشتر اينكه انسان در
كارهاى بد خود، گاه، هيچ تقصيرى ندارد، چنين كسانى بر چهار دستهاند:
1) مستضعفان فكرى كه به آنها «سفيه» گفته مىشود.
2) افرادى كه مجبور يا مُكرَه به انجام كارى مىشوند.
3) افرادى كه به فكر آنها نيايد كه بايد مطالب را درك كنند و
حقيقت را به دست آورند، نظير بسيارى از مردم، مثلاً بسيارى از كافران در اروپا يا
غير اروپا در اين انديشه نيستند كه بايد راجع به اسلام فكر كرد. در اصطلاح به اين
گروه «غافل» گفته مىشود.(غافل غير مقصّر).
4) افرادى كه فكر كردهاند ولى فكر آنها به واقع نرسيده است
بلكه به باطل معتقد شدهاند. در اصطلاح به اين حالت «جهل مركّب» مىگويند و اين
حالتِ در ميان مردم - مخصوصاً عالمان - زياد است. در اين حالت شرط است كه در فكر
كردن و نرسيدن به حقّ و منتهى شدن به باطل، عناد، لجاج و نفسيّت شخص دخالت نداشته
باشد.
بنابراين افراد غير مقصّر كه چهار دسته فوق مىباشند،
عذاب نخواهند شد زيرا استحقاق عذاب مختصّ كسى است كه تقصير داشته باشد:
»اِنَّ الَّذينَ تَوَفّيهُمُ
الْمَلائِكَةُ ظالِمى اَنْفُسِهِمْ قالُوا فيمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنَّا
مُسْتَضْعَفينَ فِى الْاَرْضِ قالُوا اَلَمْ تَكُنْ اَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً
فَتُهاجِرُوا فيها فَاُولئِكَ مأويهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصيراً اِلّا
الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطيعُونَ
حيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبيلاً.» [1]
»كسانى كه فرشتگان (قبض ارواح)،
روح آنها را گرفتهاند در حالى كه به خويشتن ستم كرده بودند، به آنها گفتند شما در
چه حالى بوديد؟ گفتند ما در سرزمين خود تحت فشار و مستضعف بوديم، آنها (فرشتگان)
گفتند مگر سرزمين خداوند پهناور نبود كه مهاجرت كنيد؟ آنها جايگاهشان دوزخ است و
سرانجام بدى دارند، مگر آن دسته از مردان و زنان و كودكانى كه به راستى تحت فشار
بودند، نه چارهاى دارند و نه راهى مىيابند.»
البته توجّه به اين مطلب ضرورى است كه اين افراد به بهشت
موعود هم نخواهند رفت، زيرا آن بهشت، مخصوص متقين است و بهشت، در حقيقت مقام قرب
الهى است و آنان از اين مقام بى بهرهاند، زيرا بايد در اين دنيا راه آن طى شود و
آنان به هر دليل از اين مسير عقب افتادهاند، امّا رحمت واسعه حقّ آنها را در رفاه
خواهد گذاشت و به هر كس به اندازه منزلتى كه دارد، به اندازه اعمال خوبش در دنيا،
و به اندازه نيكىهايى كه داشته است پاداش خواهد داد، به عبارت ديگر پروردگار
عالَم به هر كس به اندازه لياقت و اقتضايى كه كسبكرده است پاداش خواهد داد.
» اِنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ
اَجْرَ الُْمحْسِنينَ.» [2]
«خداوند پاداش نيكو كاران را
تباه نمىكند.»
==================
پینوشتها
[1] نساء 97و98.
[2] توبه، 120.