شرح فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی

غضب، حالتي نفساني است كه با قرار دادن ناخوشايندها در برابر انسان، او را به انتقام وادار مي‌سازد. در پي طغيان صفت رذيلۀ غضب، جريان خون در رگ‌هاي انسان شدّت مي‏يابد، قلب به تلاطم مي‏افتد، چهره برافروخته شده و بدن شخص غضب‌ناک به لرزه مي‌افتد.

کسي که غضب بر او چيره گشته، تنها با انتقام آرام خواهد شد. حال اگر موفّق به انتقام نشود، غم و غصّه وجود وي را تسخير مي‌کند، چهره‌اش تيره و اندوه‌ناک مي‌گردد و بدتر آن که، صفت رذيله، عقل او را از کار مي‌اندازد و از آن پس قدرت تصميم گيري عاقلانه ندارد؛ رفتارهاي احمقانه و ديوانه‌وار از او سر مي‌زند تا اينکه راهي براي نجات خويش از اندوه انتقام بيابد. از اين رو، وعظ و نصيحت، بلكه تهديد نيز در انسان غضبناك ثمري نداشته، او را از آنچه در پي آنست باز نخواهد داشت.

اميرمؤمنان% غضب را شعبه‌اي از جنون دانسته‏اند:

«الحِدَّةُ ضَربٌ مِن الجُنونِ، لأنَّ صاحبَها يندَمُ فإن لَم‏يندَم فجُنُونُه مُستَحكَمٌ»[1]

طبق اين روايت شريف، سرانجام غضب‌ پشيماني است و چنانچه غضب‌ناک پشيمان نشود، به ديوانگي كامل مبتلا شده است.

اگر رذيلت غضب در کسي شعله‌ور گردد، گاه به ديگران دشنام مي‌دهد، حتي دشنام به حضرت حق نيز ممکن است از وي سربزند! گاهي به افشاي اسرار و حتي افشاي اسرار خود و نزديکان مي‌پردازد، گاه نيز کار او به کتک کاري و مجروح نمودن يا حتّي قتل ديگران مي‌انجامد که همۀ اين مفاسد، ناشي از خاموشي نور عقل در وجود شخص غضب‌ناک است.

خلاصه آنکه، طغيان صفت رذيلۀ غضب، براي دنيا و آخرت آدمي، خطرها و خسارت‌هاي بزرگ و فراواني دارد. پس، رفع اين صفت شوم و خانمان‌ برانداز، بسيار ضرورت دارد. در اين راستا، بايد بدانيم که ريشه‌کن کردن رذائل اخلاقي و به‌ويژه، رذيلت غضب، اگرچه سخت است، امّا غير ممکن نيست و اگر انسان جدّاً ارادۀ مبارزه داشته باشد و از خداوند متعال نيز استمداد نمايد، حتماً پيروز ميدان خواهد شد.

راهکار اساسي براي رفع صفت رذيلۀ غضب، دفع آن است؛ به اين معنا که آدمي از طغيان اين حالت ناشايست و پيدايش هيجان آن در نفس، جلوگيري نمايد. در واقع، مبارزۀ منفي در اين صحنه، با پيشگيري از وقوع علل و عوامل طوفان غضب و با از بين بردن زمينه‌هاي آن، تحقّق مي‏يابد.

همچنين تفکّر و تأمّل هميشگي پيرامون تبعات منفي و مفاسد زيان‌بار غضب و نيز تلقين و يادآوري اينکه كه غضب، نارضايتي و عذاب الهي را در پي خواهد داشت، در رفع اين رذيلت خطرناک مؤثر است.

نکتۀ پاياني، اينکه غضب، مانند ساير رذائل اخلاقي، از مراتبي چند برخوردار است و تمامي آن مراتب شوم، مذموم است. حتي غضب‌ناك‌شدن در راه خدا، براي مقاصدي نظير احقاق حق مظلومان نيز ناپسند است و هيچ حُسني ندارد.